Podział majątku wspólnego małżonków

W poniższym tekście postaram się przybliżyć Państwu najważniejsze zagadnienia związane z podziałem majątku wspólnego małżonków.

Na skutek zawarcia małżeństwa zostają nawiązane stosunki o charakterze osobistym, jak i majątkowym. Te ostatnie odnoszą się do wszelkich interesów ekonomicznych, w tym wspólności praw majątkowych. Generalną zasadą, wyrażoną w przepisach Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego jest, iż udziały małżonków w majątku wspólnym są równe.

Jednak z ważnych powodów każdy z małżonków może żądać, aby ustalenie udziałów nastąpiło z uwzględnieniem stopnia, w którym przyczynili się oni do powstania tego majątku. Jednak – jak wielokrotnie wskazywano w orzecznictwie – odejście od zasady równości udziałów możliwe jest jedynie wtedy gdy małżonek, przeciwko któremu skierowane jest żądanie, w sposób rażący i uporczywy nie przyczynia się do powstania bądź powiększenia majątku wspólnego stosownie do swoich sił i możliwości zarobkowych (art. 43 § 2 k.r.i.o.).

Nie w każdym zatem przypadku istnienia różnicy w przyczynianiu się do powiększania majątku wspólnego przepis art. 43 § 2 k.r.i.o. powinien znaleźć zastosowanie (zobacz postanowienie Sądu Najwyższego z 26 listopada 1973 r., sygn. akt III CRN 227/73).

Wspólność majątkowa powstała wraz z zawarciem małżeństwa, ustaje na skutek zaistnienia określonych zdarzeń, takich jak rozwód albo śmierć jednego z małżonków. Gdy małżeństwo trwa dalej wspólność może ustać poprzez zawarcie umowy między małżonkami o ustanowieniu rozdzielności oraz na skutek orzeczenia sądu znoszącego wspólność. W takich wypadkach pojawiają się dwie masy majątkowe – osobiste majątki małżonków.

W w/w wypadkach podział majątku wspólnego może nastąpić:

w drodze zawarcia umowy o podział majątku;
w wyroku orzekającym rozwód (niezwykle rzadko);
w postępowaniu o podział majątku wspólnego toczącym się w trybie nieprocesowym.

Sądowy podział majątku wspólnego następuje zazwyczaj, gdy małżonkowie nie są w stanie samodzielnie ustalić kwestii związanych ustaniem współwłasności. Postępowanie o podział majątku wspólnego rozpoczyna złożenie stosownego wniosku. Przedmiotem podziału powinien być cały majątek. Tylko z ważnych przyczyn można ograniczyć podział majątku wspólnego do jego części. Skład i wartość majątku podlegającego podziałowi ustala sąd.

Istnieją trzy sposoby wyjścia ze wspólności majątkowej:

podział fizyczny majątku – któremu ustawa przyznaje pierwszeństwo – w odniesieniu do majątku wspólnego polega przede wszystkim na przyznaniu stronom określonych składników majątku;
przyznanie całego majątku jednej ze stron – gdy w skład dzielonego majątku wchodzi niewiele składników albo gdy podziałem objęty jest majątek stanowiący zorganizowaną całość gospodarczą. Przyznanie całego majątku jednej ze stron może nastąpić, gdy podział fizyczny jest w danej sytuacji niedopuszczalny. W tej sytuacji może zaistnieć konieczność dokonania spłaty połowy albo części wartości majątku na rzecz strony przeciwnej.
sprzedaż majątku i podział uzyskanej sumy pomiędzy małżonków – występuje w sytuacji, gdy majątek (np. nieruchomość) nie daje się podzielić fizycznie, a żaden ze współuprawnionych nie wyraża zgody na przyznanie mu go w całości i obciążenie obowiązkiem spłaty. Suma uzyskana ze sprzedaży majątku wspólnego ulega podziałowi między współuprawnionych proporcjonalnie do wielkości przysługujących im udziałów. Rozwiązanie to jest jednak rzadko stosowane przez sądy.

Istotną kwestią w przypadku podziału majątku stają się także nakłady i wydatki czynione z majątku wspólnego na majątek osobisty małżonków. Zgodnie z art. 45 § 1 k.r.i.o. „każdy z małżonków powinien zwrócić wydatki i nakłady poczynione z majątku wspólnego na jego majątek osobisty, z wyjątkiem wydatków i nakładów koniecznych na przedmioty majątkowe przynoszące dochód. Może żądać zwrotu wydatków i nakładów, które poczynił ze swojego majątku osobistego na majątek wspólny. Nie można żądać zwrotu wydatków i nakładów zużytych w celu zaspokojenia potrzeb rodziny, chyba że zwiększyły wartość majątku w chwili ustania wspólności”. Zwrotu dokonuje się przy podziale majątku wspólnego, jednakże sąd może nakazać wcześniejszy zwrot, jeżeli wymaga tego dobro rodziny.

Niezwykle ważną kwestią przy sądowym podziale majątku jest zasada, iż o zwrocie wydatków i nakładów z majątku wspólnego na majątek osobisty (odrębny) jednego z małżonków sąd orzeka z urzędu – tj. bez osobnego żądania uczestników postępowania (zobacz m.in. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 16 października 1997 r., sygn. akt II CKN 395/97).

Rozpoznanie zaś roszczeń o zwrotu nakładów z majątku osobistego małżonka na majątek wspólny następuje wyłącznie na wniosek tego małżonka, który powinien być należycie umotywowany i poparty niezbędnymi dowodami (zobacz m.in. postanowienie Sądu Najwyższego z dnia 15 października 2015 r. w sprawie o sygn. akt III CSK 195/15).

Powszechnie przyjmuje się, że przedmiotem podziału majątku wspólnego są jedynie aktywa, zaś poza podziałem pozostają pasywa. Dokonanie „podziału” długu nie wywołuje skutków wobec wierzycieli, tym samym nie zwalnia jednego z małżonków z obowiązku zaspokojenia roszczenia. Reguła ta ma zastosowanie także do podziału dokonywanego w drodze umownej.

Należy pamiętać także o tym, iż wniosek o dokonanie sądowego podziału majątku wspólnego podlega opłacie w wysokości 1000 złotych. Może być ona jednak niższa, jeśli strony dołączą do wniosku tzw. zgodny plan podziału – wówczas wynosi ona 300 złotych.